Η απελευθέρωση της Κέρκυρας: εντάσεις και παρανοήσεις

Οι δυνάμεις του τακτικού ΕΔΕΣ που στάλθηκαν στην Κέρκυρα για την υλοποίηση των όρων της συμφωνίας της Καζέρτας αποβιβάζονται στη Μεσογγή τη νύχτα της 8^ης Οκτώβρη. Το προγεφύρωμα για την αποβίβαση, που υπήρξε αναίμακτη, κάλυψαν οι δυνάμεις του Εφεδρικού ΕΔΕΣ Λευκίμμης με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Μεταξά.

Οι αρχές πληροφορήθηκαν την απόβαση από την επιστολή του Μητροπολίτη Παραμυθίας Δωρόθεο προς τον Μητροπολίτη Κέρκυρας Μεθόδιο.

«Σεβασμιώτατε εν Χριστώ αδελφέ,

Μετά μεγίστης συγκινήσεως σας γράφω τας γραμμάς ταύτας, καθ΄ην στιγμήν πατώ την ένδοξον γην της Κέρκυρας. Σκοπός της παρούσης μου είναι όπως εγχειρήσετε καταλλήλως την επιστολήν εις τους Γερμανούς, την οποίαν μετά της παρούσης λαμβάνετε και την οποία γράφει αντιπρόσωπος της Συμμαχικής Αποστολής και δι ης συνιστά εις αυτούς, αφού συναντηθώσι, να συζητήσωσι το ζήτημα της παραδόσεως των. Επιπλέον, εάν επιθυμούν αναλαμβάνομεν και ημείς την ασφάλεια των δια την παράδοσιν. Ημείς θα τους διευκολύνωμεν πολύ και θα μείνωσι ευχαριστημένοι ως οι εν Ηγουμενίτσι παραδοθέντες, τους οποίους επεριποιήθημεν πολύ καλά. Θαυμάζομεν την ανδρεία και πειθαρχία των αλλά οι πόλεμοι κλίνουν πότε εις το εν και πότε εις το άλλο μέρος.

Ειδοποιήσατε και τον Διοικητήν της Χωροφυλακής να έλθη αμέσως προς συνάντησιν μας, καθώς και ο Διοικητής της Αστυνομίας Πόλεων, δηλ. και οι δυο ομού.

Της Υμετέρας φίλης και περισπουδάστου μοι Σεβασμιότητος εν Χριστώ αδελφός όλως πρόθυμος.

Ο Παραμυθίας ΔΩΡΟΘΕΟΣ»

Η επαφή με τις δυνάμεις του τακτικού ΕΔΕΣ πραγματοποιήθηκε κάπου στα Μωραϊτικα. Ο μητροπολίτης Δωρόθεος, ο ταγματάρχης Δ. Σαρρής, διοικητής του τάγματος, και αξιωματικοί του τοπικού ΕΔΕΣ υποδέχτηκαν το Μητροπολίτη και τους συνοδούς του. Έπειτα από τις παρουσιάσεις και την παράδοση της απάντησης του γερμανού διοικητή ο ταγματάρχης Σαρρής δήλωσε ότι είχε έρθει στην Κέρκυρα ως εκπρόσωπος της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, προκειμένου να εφαρμοστεί το Σύμφωνο της Καζέρτας, όπου θα καθορίζονταν θέματα σχετικά με τη δράση, τον έλεγχο και τον αφοπλισμό των ένοπλων τμημάτων αντίστασης που είχαν δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής στον ελληνικό χώρο, προκειμένου η χώρα να οδηγηθεί στην ομαλότητα μετά την απελευθέρωση.

Όσον αφορά στην πολιτική διοίκηση θα παρέμενε η ίδια μέχρι την άφιξη του Κυβερνητικού Αντιπροσώπου για τα Ιόνια Νησιά, που είχε διορίσει η Κυβέρνηση.

Ο αρχηγός του ΕΛΑΣ Τριβυζάς δέχτηκε την άποψη αυτή δηλώνοντας ότι θα πειθαρχήσει. Αντίθετα, οι Μωραϊτης και Άνθης ζήτησαν να εφαρμοστεί η συμφωνία των κερκυραϊκών οργανώσεων της 4^ης Οκτώβρη για συνδιοίκηση. Ωστόσο η άποψη αυτή δεν έγινε δεκτή εφόσον οι νεότερες αποφάσεις προέρχονταν από την Κυβέρνηση και όχι από τον ΕΔΕΣ. Παράλληλα ο Σαρρής δηλώνει ότι την επομένη το πρωί θα έμπαινε στην πόλη επικεφαλής των τμημάτων του.

Στις 10 Οκτώβρη η ελληνική σημαία κυμάτιζε στο Σταυρό του Παλαιού Φρουρίου. Η είσοδος των τμημάτων του Σαρρή πραγματοποιήθηκε στις 4μ.μ κάτω από καταρρακτώδη βροχή. Είχαν προηγηθεί δυο ώρες πριν ο Μητροπολίτης Δωρόθεος, ο Σαρρής και άλλοι αξιωματικοί για να ρυθμίσουν θέματα στρατωνισμού των τμημάτων αυτών. Η νέα στρατιωτική διοίκηση εγκαταστάθηκε στη Νομαρχία, στο κτίριο του πρώην εκπαιδευτηρίου ¨Καποδίστριας».

Η εγκατάσταση των δυνάμεων του ΕΔΕΣ στην πόλη συντελέστηκε ομαλά και χωρίς να σημειωθεί κανένα επεισόδιο. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ παρόλο που πειθάρχησαν στη διαταγή του Στρατιωτικού αρχηγού τους για αποστράτευση δεν αντέδρασαν. Διατήρησαν ωστόσο τις θέσεις τους σε διάφορα σημεία της πόλης ενώ αναμένονταν η Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή και ο Κυβερνητικός Αντιπρόσωπος.

Οι Κερκυραίοι γιορτάζουν την απελευθέρωση.

Πράγματι, στις 10 Οκτώβρη καταφτάνει η Κυβερνητική Αποστολή αποτελούμενη από τον αμερικανό λοχαγό Ρότζερς, τον άγγλο υποπλοίαρχο Μπέϊκον και τον ανθυπασπιστή διερμηνέα Γεωργίου. Κατόπιν συνεννοήσεως των παραγόντων αποφασίζεται να εορταστεί η απελευθέρωση του νησιού την επομένη το πρωί, με δοξολογία στο Μητροπολιτικό ναό και με λαϊκή συγκέντρωση στην πάνω πλατεία, με ομιλητή το Μητροπολίτη Μεθόδιο και τους συμμάχους αξιωματικούς.

Ο Μητροπολίτης Παραμυθιάς Δωρόθεος, δεξιά - όπως βλέπουμε - του στρατηγού Ζέρβα με στολή αντάρτη.
Αριστερά του Ζέρβα διακρίνεται ο Επίσκοπος Κέρκυρας και Παξών, Μεθόδιος Κοντοστάνος.

Όπως ήταν αναμενόμενο τόσο στη δοξολογία όσο και στη συγκέντρωση δε συνέρρευσε το σύνολο των κερκυραίων πολιτών. Το ΕΑΜ θεώρησε τη συγκέντρωση ως συγκέντρωση του ΕΔΕΣ και αρνήθηκε να λάβει μέρος, οργανώνοντας παράλληλα την ίδια ώρα- ως επίδειξη της λαϊκής του δύναμης- άλλη συγκέντρωση στην πλατεία Γ. Θεοτόκη. Η διάσπαση των δυνάμεων και τα πολιτικά συνθήματα που εκτοξεύτηκαν και από τις δυο πλευρές δηλητηρίασαν την χαρούμενη γιορταστική ατμόσφαιρα των πρώτων ωρών της απελευθέρωσης. Ο αμερικανός σύνδεσμος αντιλαμβανόμενος την κρίσιμη κατάσταση έκρινε σωστό να οδηγήσει τα πράγματα σε άμεσο κατευνασμό. Δέχονται λοιπόν τη δικαιολογία- για να κρατήσουν τα προσχήματα- ότι η αλλαγή της ώρας (από το πρωί της 11^ης Οκτώβρη είχε καταργηθεί η θερινή ώρα, που είχαν επιβάλλει οι Γερμανοί) καθυστέρησε την προσέλευση του κόσμου στην επίσημη συγκέντρωση της Πλατείας και κατευθύνονται αυτοί πλέον στην πλατεία Γ. Θεοτόκη όπου θα μιλήσουν στο πλήθος από τον εξώστη της οικίας Μαρόλλα. Στις σύντομες ομιλίες τους τόσο ο Ρότζερς όσο και ο Μπέηκον φρόντισαν να ενισχύσουν το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών και να εδραιώσουν την πεποίθηση ότι ξεκινά ένας νέος ελπιδοφόρος κύκλος στη ζωή του νησιού με την υπόσχεση της ανεπιφύλακτης συμπαράστασης και αρωγής στο έργο της ανοικοδόμησης.

Οι ταραχές

Κι ενώ οι ομιλίες συνεχίζονται μέσα σε κλίμα ενθουσιασμού στο βάθος της πλατείας ηχεί ένας πυροβολισμός, του οποίου η προέλευση δεν εξακριβώθηκε ποτέ και που ωστόσο κατά μία εκδοχή είχε σαν στόχο τον τότε διευθυντή της αστυνομίας Ηρ. Δεδόπουλο. Τον πυροβολισμό ακολούθησαν ριπές αυτόματων όπλων που ρίχτηκαν στον αέρα από άντρες του 65^ου Συντάγματος της Χ Μεραρχίας του ΕΔΕΣ- της τακτικής μονάδας που είχε αποβιβαστεί στη Στρογγυλή- εγκατεστημένους στους εξώστες του Τηλεγραφείου και στην είσοδο των γραφείων της Διοικήσεως Χωροφυλακής. Ο κόσμος πανικόβλητος άρχισε να σκορπίζεται άτακτα στα γύρω στενά αναζητώντας καταφύγιο, ενώ οι πυροβολισμοί συνεχίζονταν ακολουθούμενοι και από εκρήξεις χειροβομβίδων.

Τον πανικό και τη σύγχυση διαδέχτηκαν η έξαψη και ο εξακοντισμός αλληλοκατηγοριών ανάμεσα στις δυο παρατάξεις. Η Αστυνομία αδυνατούσε να διατηρήσει την τάξη, οι λόγοι διακόπηκαν και όλοι επέστρεψαν στη Νομαρχία, την έδρα της Στρατιωτικής Διοικήσεως. Οι σφοδρές διαμάχες μαίνονταν και το τεταμένο κλίμα οδηγούσε με βεβαιότητα στην ένοπλη σύγκρουση, αν δεν λαμβάνονταν άμεσα πρωτοβουλία κατευνασμού των οξυμμένων πνευμάτων. Ο σκληρός πυρήνας του ΕΑΜ δεν είχε αποδεχθεί τον αφοπλισμό και την εξολοκλήρου ανάληψη της στρατιωτικής διοίκησης από τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ. Στα βορειοδυτικά υψώματα του νησιού ήταν στρατοπεδευμένες δυνάμεις του ΕΛΑΣ  προς τις οποίες κατευθύνονταν απεσταλμένοι με εκκλήσεις, προκειμένου αυτοί να μπούνε στην πόλη και να προστατεύσουν τους ομοϊδεάτες τους. Κάθε λεπτό που περνούσε ήταν εξαιρετικά κρίσιμο με την τελική σύγκρουση να βρίσκεται προ των πυλών.

Διαλλακτικότητα και ψυχραιμία

Διαλλακτικά στελέχη και των δυο παρατάξεων συναντούν το Σαρρή στο γραφείο του πλαισιωμένο από τον αρχηγό του ΕΔΕΣ Κέρκυρας. Ο Σαρρής, που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε λάβει γνώση των συμβάντων στάθηκε αρχικά εξαιρετικά αδιάλλακτος. Σε έντονο ύφος δηλώνει στην Επιτροπή ότι θα πνίξει τη στασιαστική εκδήλωση στο αίμα. Τις ίδιες δηλώσεις απευθύνει και στο Γραμματέα της Νομαρχιακής του ΕΑΜ Ε. Μωραϊτη, όταν φτάνει και αυτός στο γραφείο του συνοδευμένος από το Συνταγματάρχη Σ. Τριβυζά. Έξαλλος  και άκαμπτος ο Στρατιωτικός Διοικητής με τις πληροφορίες για δολοφονικές απόπειρες εναντίον των αντρών του απορρίπτει οποιαδήποτε προσπάθεια ήρεμου διαλόγου κορυφώνοντας την ένταση, παρά τις διαβεβαιώσεις των συνομιλητών του ότι επρόκειτο για απλές φήμες. Η παρέμβαση ωστόσο του Ρότζερς με τη διαβεβαίωση ότι οι στρατιώτες του είχαν πυροβολήσει βάρυνε ιδιαίτερα στον κατευνασμό της οργής του Σαρρή και ευτυχώς πρόλαβε την αιματηρή συνέχεια. Κατόπιν συνεννόησης Ελλήνων και Αμερικανών  αποφασίζεται επίσκεψη των Μωραϊτη, Σαρρή και Ρότζερς στα κεντρικά σημεία της πόλης, εκφράζοντας σημειολογικά με την κοινή τους εμφάνιση τη συνεργασία οργανώσεων και συμμάχων. Κάπως έτσι επήλθε η ηρεμία και η απομόνωση των αδιάλλακτων.

Η Κέρκυρα σε νέο κίνδυνο

Η αποχώρηση των Γερμανών και η απελευθέρωση της Κέρκυρας δεν έγινε άμεσα γνωστή στο Συμμαχικό Στρατηγείο της Ιταλίας, εξαιτίας της έλλειψης τηλεπικοινωνιακών μέσων. Ο αμερικανικός ασύρματος της Ερείκουσας δε μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, γιατί ο χειριστής του βρισκόταν  στην Κέρκυρα και η επιστροφή του δεν ήταν εύκολη. Επιπλέον, η συμμαχική αποστολή στο Στρατηγείο των ΕΟΕΑ φαίνεται ότι είχε ξεχάσει να μεταδώσει την είδηση!

Έτσι, το μεσημέρι της 11^ης Οκτώβρη, λίγο μετά από τις δυο συγκεντρώσεις, αγγλικά αεροπλάνα άρχισαν να πετούν πάνω από το νησί ρίχνοντας προκηρύξεις. Οι ενθουσιασμένοι πολίτες νόμισαν ότι λάμβαναν χαιρετισμό για την απελευθέρωση, αλλά αλίμονο! Όταν το κείμενο-γραμμένο στα γερμανικά- μεταφράστηκε οι Κερκυραίοι πληροφορούνταν έκπληκτοι ότι οι Άγγλοι καλούσαν τους Γερμανούς να..παραδοθούν, γιατί διαφορετικά θα βομβάρδιζαν το νησί. Μπορεί κανείς να φανταστεί την ψυχολογική κατάσταση στην οποία περιήλθαν οι πολίτες και τις μαύρες μνήμες και τους συνειρμούς που ανασύρθηκαν.

Ευτυχώς το χειρότερο είχε αποφευχθεί καθώς οι συμμαχικοί σύνδεσμοι αναχώρησαν άμεσα για την Ηγουμενίτσα, που υπήρχε ασύρματος και η ταχεία επικοινωνία με το Στρατηγείο των συμμαχικών δυνάμεων της Ιταλίας απέτρεψε έναν ακόμα.. συμμαχικό βομβαρδισμό της Κέρκυρας.

Πέπη Γιάννου

Οι πληροφορίες προέρχονται από το βιβλίο του Κώστα Δαφνή"Χρόνια πολέμου και κατοχής"

Μαλτέζοι και εγκληματικότητα επί Αγγλικής Κατοχής

Μια άλλη ομάδα που προστέθηκε στο πολύχρωμο ανθρώπινο μωσαϊκό της Κέρκυρας του 19ου αιώνα είναι οι Μαλτέζοι, που πρωτοήρθαν στο νησί για τις ανάγκες της κατασκευής των οχυρώσεων και του ανακτόρου του αρμοστή. Σύμφωνα με την απογραφή του 1833 ανέρχονταν σε 800 περίπου άτομα, αριθμός που αυξήθηκε με την άφιξη ενός δεύτερου μεταναστευτικού ρεύματος από την Κεφαλλονιά. Οικονομικοί κυρίως μετανάστες, πολιτικοί εξόριστοι, ειδικευμένοι τεχνίτες και καλλιτέχνες στην υπηρεσία των βρετανικών δυνάμεων, αλλά και έμπειροι καλλιεργητές κηπευτικών, θ’ αποτελέσουν ένα σύνολο ανθρώπων με συνδετικό κρίκο τη γλώσσα, τις παραδόσεις και τη βαθιά καθολική τους πίστη.
Η μετανάστευση των Μαλτέζων στα Ιόνια νησιά έγινε χωρίς καμία μεθοδικότητα, ενώ υπήρχε η διαβεβαίωση για το αντίθετο κι έφτασαν στην Κέρκυρα και την Κεφαλλονιά εντελώς οικονομικά ανίσχυροι για την εγκατάστασή τους σ’ ένα νέο τόπο. Πέρασαν, λοιπόν, ένα τεράστιο πολιτισμικό σοκ και δοκιμάστηκαν κάτω από συνθήκες ουσιαστικού εγκλωβισμού ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς πολιτισμούς.

Οι θρησκευτικές και κοινωνικές ζυμώσεις της εποχής και η οικονομική τους ανέχεια γρήγορα θα τους απομονώσουν ως άτομα και ως κοινότητα. Παρέμειναν πάντα ως η τάξη εκείνη με την πιο δύσκολη εργασία και τις χειρότερες κοινωνικές συνθήκες διαβίωσης. Οι νερουλάδες της εποχής ήταν κυρίως Μαλτέζοι, καθώς και οι γαλατάδες, ΄σέρνοντας από την πλατεία Σαν Ρόκκο την κατσικούλα τους και αρμέγοντας φρέσκο γάλα έξω από τις πόρτες των σπιτιών.

Άγγελος Γιαλλινάς, ο δρόμος της Ευγενίου Βουλγάρεως

Η έρευνα των δικογραφιών δείχνει ότι σε σχέση με τον αριθμό τους παρουσιάζουν σχετικά υψηλή παραβατικότητα, κυρίως σε διακεκριμένες κλοπές με λαθραίο τρόπο και τραυματισμούς και δρουν κατά κύριο λόγο σε ομάδες που απαρτίζονται από ομοεθνείς τους. Οι τραυματισμοί γίνονται με χρήση γυμνών χεριών και ποτέ με μαχαίρι, που ήταν το κύριο μέσο διαπληκτισμού των ντόπιων κατοίκων. Το αδίκημα της απάτης, με 9 περιπτώσεις μόνο, και αυτό της κλοπής να καταγράφει τις περισσότερες περιπτώσεις ανάμεσα σε όλες τις ομάδες ξένων (Σουλιώτες, Μαλτέζους, Παργινούς και Ιταλούς) δείχνει ένα σύνολο ανθρώπων που υποκινείται κυρίως από την επιθυμία επιβίωσης πάρα από καθαρό δόλο.
Επίσης, στο κεφάλαιο που πραγματεύεται την αγυρτεία και την επαιτεία, θα δούμε τα ποσοστά των Μαλτέζων να είναι αρκετά υψηλά και οι καταγεγραμμένες ηλικίες να ξεκινάνε από τα 7 έτη.
Ακόμα, τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Μαλτέζοι στο αδίκημα της αντίστασης κατά της αρχής παρουσιάζουν μικρά ποσοστά. Αυτή η αποφυγή της σύγκρουσης με τις αρχές πιθανότατα συνέβαινε γιατί ως ξένοι γνώριζαν την προκατάληψη που υπήρχε εναντίον τους, τόσο από την τοπική κοινωνία όσο και από τις αρχές και συνεπώς απέφευγαν συστηματικά τη στοχοποίησή τους.
Υ.Γ.
Το δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα από την Κεφαλλονιά έφτασε μετά από τα συνεχιζόμενα παράπονα των κατοίκων προς τον Αρμοστή ότι το νησί «είχε γεμίσει τεμπέλικα, αδαή, αμόρφωτα, βρώμικα, άρρωστα και απροσάρμοστα άτομα, που έμοιαζαν με ένα κοπάδι πρόβατα που τα είχαν παρατήσει από μία ξένη χώρα στη δική τους κοινότητα» και καμία σχέση δεν είχαν με τους ικανούς αγρότες που τους είχαν υποσχεθεί.
Το κλίμα αυτό ωστόσο θα αλλάξει με την παραχώρηση των Επτανήσων στο Βασίλειο της Ελλάδας και ο μαλτέζικος πληθυσμός θα αφομοιωθεί τελικά καλύτερα σ’ ένα αμιγώς ελληνικό, παρά σ’ ένα οικείο αγγλικό περιβάλλον.

ΓΑΟΥΤΣΗ Σ. : Το χρονικό των Μαλτέζων καλογραιών στην Κέρκυρα, Κέρκυρα 2007.
ΚΟΡΟΣΙΔΟΥ Μ. : «Η μάγισσα, ο εβραίος, ο βρυκόλακας», Ε Ιστορικά τεύχος 265, Αθήνα 2004.
ΓΙΑΝΝΟΥ ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ: "Εγκληματικότητα, αλητεία και επαιτεία στην Κέρκυρα του 19ου αιώνα" Ιόνιο Πανεπιστήμιο, 2012

Book-amateur: Μπορντέλα στην Κέρκυρα: 19ος- μέσα 20ου αιώνα

Book-amateur: Μπορντέλα στην Κέρκυρα: 19ος- μέσα 20ου αιώνα: Ο έρωτας σαν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής σε μια εποχή που η διατήρηση της παρθενίας έθετε αυστηρά απαγορευτικούς φραγμούς στις ελεύθερ...

Οίκοι ανοχής στην Κέρκυρα: 19ος- μέσα 20ου αιώνα

Ο έρωτας σαν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής σε μια εποχή που η διατήρηση της παρθενίας έθετε αυστηρά απαγορευτικούς φραγμούς στις ελεύθερες ερωτικές σχέσεις, που όχι μόνο η ύπαρξη εγκυμοσύνης αλλά και η υποψία ερωτικής σχέσης εκτός γάμου ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου οι οίκοι ανοχής επιτελούσαν αληθινό λειτούργημα. Άλλωστε, όλες οι διενέξεις μεταξύ των ανθρώπων διεξάγονταν με αφορμή μια λεκτική προσβολή μέσα στο χώρο των "εργαστηρίων" (καφενεία) για θέματα τιμής, που αφορούσαν στις γυναίκες της οικογένειας των διαπληκτιζόμενων και γενικά οι χωρικοί έκαναν χρήση της σεξουαλικής γλώσσας για ό,τιδήποτε τους προκαλούσε οργή. Πάντα η διαφορά, τουλάχιστον για την περίοδο του 19ου αιώνα, λύνονταν με το μαχαίρι κυρίως όχι με απώτερο σκοπό το φόνο αλλά με στόχο το σημάδεμα του προσώπου του αντιπάλου, ως υπενθύμιση της προσβολής. Αρκούσε και το ελάχιστο παραστράτημα για τον οριστικό και αμετάκλητο στιγματισμό και ο δρόμος της πορνείας ήταν μια καθημερινή απειλή, που απαιτούσε διαρκή επαγρύπνηση και προσοχή, τόσο από την ίδια τη γυναίκα όσο και από το συγγενικό της περιβάλλον. 

Στην "Υπόληψη" το διήγημα του Κ. Θεοτόκη το θέμα χρωματίζεται κυρίως από την ταξική διαφορά. Ο Αντώνης, γόνος αρχόντων, με την αυτοπεποίθηση που απορρέει από την κοινωνική και οικονομική του θέση "πειράζει"τη φτωχή Μαρία, κάθε φορά που τη συναντά στο δρόμο για τη βρύση, όχι από καθαρό έρωτα, αλλά γοητευμένος από την τσαχπινιά της και τους ελεύθερους τρόπους της. Όταν συμβαίνει το μοιραίο, το νέο συζητιέται γύρω από τη βρύση, μεγαλύνεται, δραματοποιείται  και χαιρέκακα διαδίδεται ταχύτατα σε όλο το χωριό. Τότε μπαίνει αυτόματα το βασικό θέμα διένεξης στην ύπαιθρο, το θέμα της τιμής, που καθαίρεται σχεδόν πάντα με αίμα. Ο μονόδρομος αποφυγής της συμπλοκής  είναι ο γάμος, ο οποίος  στο διήγημα τελικά επιτυγχάνεται, σημειώνοντας ωστόσο για την οικογένεια του Αντώνη μια βαριά ήττα στο κοινωνικό πεδίο. Αν τα πράγματα είχαν ακολουθήσει άλλη πορεία οι εναλλακτικές ήταν μόνο δυο: η πορνεία ή η μοναστική ζωή.

Άλλωστε η μόνιμη απειλητική επωδός των γονιών και αδελφών για τις "ζωηρές" γυναίκες της υπαίθρου ήταν: "θα βρεθείς στη χώρα με τες πολλές". 
Η ύπαρξη των οίκων ανοχής το 19ο αιώνα επιβάλλονταν και ενθαρρύνονταν και από δημογραφικές παραμέτρους, δεδομένου ότι η αναλογία ανδρών -γυναικών- σύμφωνα με το δημογράφο της εποχής Ιωσήφ Παρτς ήταν 3/1 με το γυναικείο φύλο να αποδεκατίζεται σε μικρή ηλικία από ασθένειες προερχόμενες από την κακουχία της αγροτικής ζωής. 

Οι πληροφορίες που έχουμε  για τα μπορντέλα της εποχής είναι λίγες, καθώς αποτελούσε σαφώς ένα θέμα ταμπού για τους ιστοριογράφους,  ωστόσο στις αρχές του 20ου αιώνα τα πιο γνωστά ήταν της Λεμονιάς στην ομώνυμη πλατεία, που τότε θεωρούνταν μια ιδιαίτερα κακόφημη συνοικία, της Αννέτας στο καντούνι του Βιανέλλου, της Παπίρενας στην οδό Θεμιστοκλέους, του Σπύρου Κολυβά στη Θ. Κοτάρδου και της Μαρίκας σε μια πάροδο της Ευγενίου Βουλγάρεως με νταβατζή της το Σπύρο το Σγούμπο.
 Δεδομένου ότι τότε τα αφροδίσια ήταν ανίατα, λόγω της ανυπαρξίας αντιβιοτικών και η αντισύλληψη παντελώς άγνωστη η χρήση των προφυλακτικών ήταν απολύτως απαραίτητη. Οι άντρες τα προμηθεύονταν, όπως άλλωστε και σήμερα από φαρμακεία και περίπτερα. Η συστολή και τα ταμπού τους ανάγκαζαν να τα αναζητούν με ένα συνωμοτικό κλείσιμο του ματιού. Τότε ήταν συσκευασμένα σε ένα μικρό κουτάκι, σαν σπιρτόκουτο, που πάνω απεικονίζονταν μια μελαχρινή κοπέλα, που έκλεινε πονηρά το μάτι ακουμπώντας το δάκτυλο της στην άκρη των χειλιών της, μια άκρως γνωστή φίρμα προφυλακτικών της εποχής με το όνομα "Μπεμπέκα".

Πληροφορίες
Μαρίκα Σγούρου, η Κέρκυρα που έφυγε, εκδ, Απόστροφος
Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Διηγήματα, τυπογραφείο "Κείμενα", Αθήνα 1982
Τόμας Γκάλλαντ, Η εμπειρία της αποικιακής κυριαρχίας, εκδ. Αλεξάνδρεια 2014
Φωτό: Τουλούζ Λωτρέκ, Πόρνες στη Γαλλία

Book-amateur: ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ: δυο συγκρουόμ...

Book-amateur: ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ: δυο συγκρουόμ...: Ο Κωνσταντίνος Δαφνής, από τους διαπρεπέστερους ιστοριοδίφες της Κέρκυρας ερευνά  κι εκείνες τις προσωπικότητες που η ιστορία δεν τους απέ...

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ: δυο συγκρουόμενες προσωπικότητες και οι άγνωστες σημειώσεις του Σπυρίδωνα Θεοτόκη για το Λορέντζο Μαβίλη.

Ο Κωνσταντίνος Δαφνής, από τους διαπρεπέστερους ιστοριοδίφες της Κέρκυρας ερευνά  κι εκείνες τις προσωπικότητες που η ιστορία δεν τους απέδωσε τα δέοντα, που η μνήμη στάθηκε χαλαρή γι αυτούς, αναζητώντας μέσα από την ουσιαστική έρευνα και τα κρυμμένα γραπτά σημεία τις κρυφές πτυχές της προσωπικότητας των ανθρώπων που δε χαράχτηκαν όσο άξιζαν στη συλλογική μνήμη. Ερευνώντας το έργο ενός τέτοιου Κερκυραίου, του Σ. Θεοτόκη, του νεότερου αδελφού του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ανακαλύπτει ότι πέρα από τις επίπονες και μακρόχρονες ιστορικές έρευνες του στα Αρχεία της Επτανήσου ο Θεοτόκης είχε και φιλολογικές ενασχολήσεις και αγάπη προς τη λογοτεχνία και ο ίδιος πολλές φορές είχε ομολογήσει αυτό το κρυφό του «αμάρτημα»,  ωστόσο ποτέ δε βρέθηκε ποτέ τίποτα δικό του δημοσιευμένο που να μαρτυρά αυτή του την κλίση.

Η ζήλια του για την ακτινοβολία και το πνευματικό κύρος του αδελφού του αλλά και οι πολιτικές τους αντιθέσεις- σοσιαλιστής και βενιζελικός αργότερα ο Κωνσταντίνος, πάντα φανατισμένος Θεοτοκικός ο Σπύρος- πυροδότησαν ένα μίσος και μια οξυμμένη αντιπάθεια για τον συγγραφέα του «Κατάδικου», που εκδηλώνονταν σε κάθε ευκαιρία, όπως ομολογούν παλιοί φίλοι και των δύο. Ίσως και η ατολμία του να δημοσιεύσει κείμενα του να είχε τις ρίζες της στο φθόνο για την αναμφισβήτητη και ευρέως αποδεκτή λογοτεχνική δεινότητα του αδελφού του και πιθανόν και στο φόβο που επέσειε μια αναπόφευκτη σύγκριση μαζί του. Από την πλευρά του ο Κωνσταντίνος,  θα σταθεί ηπιότερος και πιο διακριτικός στην έκφραση της αντιπάθειας του χρησιμοποιώντας ωστόσο αιχμές στα έργα του, όπως στους «Σκλάβους στα δεσμά τους», που γνώριζε ότι  θα κέντριζαν τον αδελφό του και που ο ιστορικός της ενετοκρατίας τις εισπράττει με περίσσιο αρνητισμό.

Ούτως ή άλλως ήταν και οι δυο προικισμένες και παθιασμένες προσωπικότητες, που ξέφευγαν συχνά από την αίσθηση του μέτρου, ωστόσο αυτό απλώς υπογράμμιζε περισσότερο την προσωπικότητά τους  εξωθώντας μας σήμερα να ελέγξουμε μύχιες πτυχές της ψυχής τους ανακαλύπτοντας παράλληλα την πνευματική τους διάσταση και ποιότητα, κάτι εξίσου ενδιαφέρον με το σύνολο του έργου τους.

Μάρκος και Σπύρος Θεοτόκης

Μια όψη της προσωπικότητας του Σ. Θεοτόκη και ο τρόπος σκέψης του διαφαίνεται από μια ανακάλυψη του Κ. Δαφνή κάποιων αυθόρμητων χειρόγραφων σημειώσεων του σε σελίδες μιας ομιλίας για το Λορέντζο Μαβίλη. Το χειρόγραφο εμπερικλείει πάντα μεγαλύτερο ποσοστό αλήθειας και γνησιότητας εφόσον ενέχει το στοιχείο του αυθορμητισμού και δεν προορίζεται για δημοσίευση.

Όταν ο Κ. Δαφνής βρήκε ένα φυλλάδιο του Κ. Πασαγιάννη, το οποίο είχε δωρίσει ο Σπυρίδων Θεοτόκης στη Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας με τίτλο: «Ομιλία στον Εκπαιδευτικό όμιλο στο μνημόσυνο του Λορέντζου Μαβίλη στα Διονύσια του 1917» στα περιθώρια της τυπωμένης ομιλίας βρήκε χειρόγραφες σημειώσεις του Θεοτόκη, γραμμένες με μολύβι και τις μετέγραψε σημειώνοντας τον αριθμό της σελίδας που αναφέρεται και όπου είναι ανάγκη τη φράση που προκάλεσε τη σημείωση.

Ενδεικτικά σημειώνει:

σελ. 11- «Ο Μαβίλης ήταν Μαβίλης κυρίως γιατί στη Γερμανία έμαθε να κάνει ό,τι πρέπει  και στη Γερμανία γίνηκε σοφός και πατριώτης. Δεν παραδέχομαι ότι πήρε τον πατριωτισμό του ούτε από τον σιορ Πάολο, τον πατέρα του, ούτε από τους Σούφη, ούτε από τους Δούσμανη. Ο Μαβίλης δεν ήταν υιός κανενού, ούτε από μάνα ούτε από πατέρα. Είναι προσωπικότης ξεχωριστή που δεν έχει ούτε προηγούμενο, ούτε απόδοση, δηλαδή ούτε προγόνους ούτε απογόνους.»

σελ.15- (…δημοκρατικός, με όλους καταδεκτικός) «Όχι πάντα, αριστοκρατικότατος.»

σελ.21-  «όταν γύρισε ο Μαβίλης από την Κρήτη ήρθε πράγματι ενθουσιασμένος από τον κόσμο. Αλλά εξαιρετική εντύπωση του έκαμε μόνον ο Σφακιανάκης κι όχι άλλος κανείς νέος. Για το Σφακιανάκη επρόβλεψε με προφητικό ύφος, που αν γίνει η Ένωση της Κρήτης γρήγορα πριν τον κυριέψουν τα γηρατειά, θα γίνει Πρωθυπουργός εις την Ελλάδα Μίλησε και για το Βενιζέλο, λέγοντας όμως πως δε φτάνει ούτε από μακριά το γέρο Σφακιανάκη. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης θα μπορούσε να μαρτυρήση, μα ψεύτης ως πάντα θα το αρνηθή.»

σελ. 28-29-  «Ζήτημα είναι. Θέλει απόδειξη, διότι ο Μαβίλης προ παντός ήταν βαθύς κριτικός και δίκαιος, απολυταρχικός, αριστοκράτης ως το κόκαλο, μαθητής αληθινός της γερμανικής κουλτούρας, μιλιταριστής, αντισοσιαλιστής και θαυμαστής του γερμανικού πολιτισμού και της γερμανικής πειθαρχίας…….αν θα ήταν ποτέ στα 1915 βενιζελικός είναι ζήτημα. Η αλήθεια είναι που τίποτα δε μπορεί κανείς να πει γιατί στον Βοερικό πόλεμο δεν ήταν με τους αδικημένους, αλλά έπαιρνε το μέρος της Αγγλίας, διότι μας ευεργέτησε ως Έλληνας. Συλλογισμός όχι ορθός απολύτως.

Σελ.τελευταία λευκή- Αγαπούσε με πόθο μα μισούσε με δύναμη. Σέβονταν τον άρχοντα τον intellectuel, περιφρονούσε τον άρχοντα τον κουτό και φτωχό, μισούσε τον διεφθαρμένο. Εμάχονταν τα χωριατσέλια, τους νεόπλουτους. Εδιψούσε για νέους εργάτες της τέχνης και της εθνικής ιδέας και τους έδινε θάρρος. Αγαπούσε το Αναγνωστήριο και το Θόδωρο Δεβάρη-επιστάτη για πολλά χρόνια της Αναγνωστικής Εταιρείας- με τον οποίο είχε και πυκνή αλληλογραφία από το εξωτερικό.

Λορέντζος Μαβίλης

Άλλες σημειώσεις εκτός σελίδων:

«Ήταν μεγάλος, ήταν ηθικός-ανώτερος. Ήταν λεπτός.»

«Μα ο θυμός του φοβερός και το μεθύσι τον έκανε θεριό.»

«Στο δρόμο πολύ εκλεκτικός και λίγοι έχουν την τιμή που ήταν πάντα μαζί του.»

«Ήταν η στιγμή που έλεγε για τις τρεις τρέλες, στα νιάτα στα μεσάτα και στα γεράματα , αλλά αστειευόμενος δε μπορούσε να διευκρινίσει ποια ήταν αυτά.»

«Η Παναγιά πιτσούνι μου κοντά σου» έλεγε.

«Τέτοιον που τον ανάδειξε μεγάλον ο θάνατος του και τον δόξασε όσο κανένα νεκρό του πολέμου πρέπει να γραφτεί η βιογραφία με όλες τις λεπτομέρειες» κλείνει τις σημειώσεις του ο Θεοτόκης. Το περιεχόμενο τους και ο χρόνος που γράφτηκαν-το 1918- φανερώνει- για τον Κώστα Δαφνή- ότι σκόπευε να γράψει μια πλήρη βιογραφία του Μαβίλη. Την πρόθεση του ωστόσο αυτή δε φαίνεται να την πραγματοποίησε γιατί από ότι ξέρουμε δε δημοσίευσε τίποτε σχετικό, ούτε και βρέθηκε ποτέ κάτι στα χαρτιά του.

Οι πληροφορίες προέρχονται από τον δεύτερο τόμο  του 1954 των Κερκυραϊκών Χρονικών του Κ. Δαφνή.

Book-amateur: Κέρκυρα: ευλογημένοι καρποί, συγκομιδές και καλλιέ...

Book-amateur: Κέρκυρα: ευλογημένοι καρποί, συγκομιδές και καλλιέ...: Εκτός από το αμπέλι και την ελιά, την κύρια δηλαδή παραγωγή του νησιού, το γόνιμο έδαφος και το ιδανικό κλίμα κατέστησε τον τόπο αυτό ιδια...

Book-amateur: Η πονηριά του κλήρου και η εικονοφορία με πλειοδοσ...

Book-amateur: Η πονηριά του κλήρου και η εικονοφορία με πλειοδοσ...: Η λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας στα χωριά τη Δευτέρα του Πάσχα ακολουθεί μέσα στην οργιώδη καταπράσινη κερκυραϊκή φύση ένα μακρινό κα...

Book-amateur: Δυο παράξενα και άγνωστα έθιμα της Μ. Πέμπτης στη...

Book-amateur: Δυο παράξενα και άγνωστα έθιμα της Μ. Πέμπτης στη...: Οι πληροφορίες για τα συγκεκριμένα έθιμα προέρχονται από το έργο του γάλλου συγγραφέα Αντουάν Αρνώ «Απομνημονεύματα ενός εξηντάρη», που ...

Επιστολές Θεόκλητου Φαρμακίδη και Κωνσταντίνου Ασώπιου για τις δυσκολίες της τυπογραφίας στα Επτάνησα

Ιδιαίτερα αξιόπιστο ιστορικό υλικό αποτελούν οι επιστολές για την αμεσότητά τους και το πνεύμα ειλικρίνειας και αυθορμητισμού, φωτίζοντας πτυχές των ιστορικών περιόδων, εκεί όπου η ιστορική αλήθεια με τη στεγνή παράθεση γεγονότων βασισμένων είτε σε γραπτές πηγές είτε στην προφορική μαρτυρία τείνει να αποχρωματιστεί από την αντικειμενικότητα και συχνά να αποπροσανατολιστεί εξαιτίας αναπόφευκτων παρεισφρήσεων των ιδεολογικών φορτίσεων του εκάστοτε ιστοριογράφου.

Το ενδιαφέρον των επιστολών αυτών τις οποίες συνέλεξε η Αικατερίνη Κουμαριανού -βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών για την έρευνα της σε θέματα σχετικά με την προεπαναστατική περίοδο του Νεότερου Ελληνισμού-  έγκειται αφενός στη βαρύτητα των παρεχόμενων πληροφοριών κατά τις κρίσιμες στιγμές του Αγώνα και αφετέρου στην προσωπικότητα τόσο του αποστολέα όσο και του αποδέκτη, κορυφαίων και επίμονων εκπροσώπων του κινήματος του Διαφωτισμού σε όλη τη διάρκεια του βίου τους. Εκτός από τη φιλία που τους ενώνει, ανήκουν και οι δυο στην κατηγορία των νέων που σπούδασαν στα δυτικά πανεπιστήμια κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, ως υπότροφοι του κόμητα Γκίλφορντ, προορισμένοι να καταλάβουν έδρες στην υπό σύσταση Ιονική Ακαδημία, όπως και έγινε. Παρά το γεγονός ότι οι δρόμοι τους χωρίζουν, ο Φαρμακίδης που αναχωρεί για το Ναύπλιο, αισθάνεται την ανάγκη να επικοινωνεί με το φίλο του για θέματα κοινού ενδιαφέροντος, για την Ιόνιο Ακαδημία και κυρίως για τα προβλήματα που παρουσίαζε ο Αγώνας. Η μεταξύ τους αλληλογραφία θα φωτίσει πολλές πλευρές της πολιτικής και κοινωνικής ζωής στην Κέρκυρα και σαφώς αποτελεί μια γνήσια πηγή για την κατανόηση των προβλημάτων , που κάθε φορά ανέκυπταν.

Οι παρακάτω επιστολές σκιαγραφούν τη δυσχέρεια και συχνά την αδυναμία έκδοσης ενός συγγράμματος στα Επτάνησα την περίοδο της αγγλικής κατοχής, παρά την ύπαρξη των τεχνικών μέσων. Το νέο ανελεύθερο σύνταγμα της Επτανήσου του 1817, προβλέπει όσον αφορά την τυπογραφική δραστηριότητα την ύπαρξη ενός μόνο τυπογραφείου, το οποίο θα βρίσκεται αποκλειστικά υπό τον έλεγχο της διοίκησης. Ο πρώτος αρμοστής Θωμάς Μαίτλαντ με ειδικό άρθρο του Συντάγματος θα καταργήσει την ελευθεροτυπία, καθώς και την ίδρυση άλλου τυπογραφείου στην επικράτεια, χωρίς την άδεια της εφτανησιώτικης βουλής και του ίδιου του αρμοστή  ακολουθώντας πολιτική πορεία αντιλαϊκή, σκοταδιστική και καθαρά αποικιακή. Ωστόσο, προς δικό τους όφελος οι Άγγλοι θα ανανεώσουν την τυπογραφία με καινούργια πιεστήρια και νέους αγγλικούς τυπογραφικούς χαρακτήρες, μετονομαζόντας την σε τυπογραφία «της Διοικήσεως» ή της «Κυβερνήσεως».

Συνέπεια αυτού θα είναι οι Επτανήσιοι να προτιμούν να εκτυπώνουν τα βιβλία τους στο εξωτερικό, παρά να αγωνιούν και να φθείρονται ψυχικά προσπαθώντας να λάβουν άδεια από το κυβερνητικό γραφείο τυπώσεως. Ωστόσο δεν έπαψαν να ακούγονται φωνές για την κατάργηση της λογοκρισίας, με κύρια αυτή του Μουστοξύδη που ζητούσε συν τοις άλλοις και ειδικό προστατευτικό νόμο για την ελευθεροτυπία.  Οι φωνές αυτές είχαν κάποιο αποτέλεσμα και εισακούστηκαν όταν το 1843 η επτανησιακή κυβέρνηση επέτρεψε τη σύσταση ιδιωτικών τυπογραφείων για την έκδοση μόνο βιβλίων που υπόκεινταν σε προληπτική λογοκρισία. Λίγο αργότερα ο αρμοστής Σήτον, άνδρας ευθύς, συνετός και φιλελεύθερος είναι αυτός που θα λάβει υπόψη του τα βάσιμα παράπονα των Ιονίων και θα υποβάλλει σχετικές εισηγήσεις στη βρετανική κυβέρνηση και οι προσπάθειες του θα φέρουν άμεσο αποτέλεσμα αφού στις 22 Μάη του 1848 καταργεί την ανελεύθερη διάταξη του συντάγματος και τη λογοκρισία. Το άρτιο αυτό νομοθέτημα των 96 άρθρων αποτελεί μνημείο ελεύθερου θεσμού για την εποχή του για το οποίο οι Επτανήσιοι αισθάνθηκαν βαθιά ευγνωμοσύνη. 

   Έκτοτε θα γράψει ο Ντίνος Κονόμος «κινητοποιούνται οι φιλελεύθεροι επιστήμονες και διανοούμενοι της Επτανήσου για την έκδοση εφημερίδων, περιοδικών, φυλλαδίων και βιβλίων, που σημαδεύουν το άνοιγμα της νέας εποχής για την αποκατάσταση της εθνικής ελευθερίας των Ιονίων». Εφεξής θα παρατηρηθεί ένας τεράστιος εκδοτικός οργασμός και κατά επέκταση δημιουργείται μια αξιόλογη πολιτική και πνευματική κίνηση που δεν έχει γνωρίσει προηγούμενο. Συνεπώς, η χορηγηθείσα ελευθερία του τύπου το έτος 1849 προώθησε και δυνάμωσε τον αγώνα του Επτανησίων και στάθηκε εκείνος ο κινητήριος μοχλός  που επιτάχυνε την Ένωση και ικανοποίησε τους μακροχρόνιους πόθους του βασανισμένου αυτού λαού.

Θεόκλητος Φαρμακίδης

Σε μια από τις πολλές επιστολές του Φαρμακίδη προς το φίλο του Ασώπιο, που κατοικεί πλέον μόνιμα στην Κέρκυρα επιβεβαιώνεται η πραγματικά τραγική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η τυπογραφία στο νησί τη συγκεκριμένη εποχή.

Μεταγράφεται η τόσο εύγλωττη επιστολή:

«Λέγεις να μετατυπώσω την Γραμματικήν του Βουτμάνου, αλλά αυτή είναι έργο άλλου, και δε νομίζω δίκαιον να σφετεριστώ τα ξένα, και με τον μεταφραστήν της δε θέλω δοσοληψίαν.» και συνεχίζει: «Λέγεις ό, τι είναι ενδεχόμενον, να τυπωθώσι τα αυτά βιβλία και εις Κέρκυραν, α λλά διαμαρτύρομαι εναντίον της πράξεως αυτής ως αδίκου. Αλλ’ εν τοσούτω εγώ εξακολουθώ το έργον μου, και ο θεός καλός. Τώρα λέγεις ότι πασχίσατε να εύρητε χρηματικόν κεφάλαιον δια τυπογραφίαν ή βιβλιοπωλείον. Και ημείς πολλάκις ωμιλήσαμεν περί τούτου, αλλά που χρήματα; Εγώ δανείζομαι και τρέφομαι, και μόλις ευρίσκω, και ο Κοκκινάκης κινδυνεύει να πάθη το αυτό. Ποιος καταβάλλει χρήματα εις τοιαύτα καταστήματα; Όστις έχει χρήματα δανείζει και κερδαίνει το χρόνον εκατό εις τα εκατόν. Άφες, με λέγεις, τα επαγγέλματα εις άλλους και άρχισε το Λόγιον, επαγγέλματα ούτε είχα ούτε έχω, και ούτε ζητώ, αλλά και τον Λόγιον αν αρχίσω μέγα κέρδος θέλω κάμει. Με λέγεις προσέτι, Γράφε, τύπωνε, ήθελα λερώσει κι εγώ χαρτίον αν υπήρχε τυπογραφία, αλλά ως και άλλοτε σε έγραψα αι, εις την Ελλάδα ευρισκόμεναι τυπογραφίαι είναι κολοβαί και τίποτε δεν ημπορεί τις να τυπώσει εις αυτάς αν δε θέλη να φθισιάση. Δεν ηξεύρεις πόσον πλήττω και πόσον στενοχωρούμαι αργεύων, αλλά τι να κάμω; Υπομένω και προσμένω μέλλον καλύτερον..»

Κωνσταντίνος Ασώπιος

Σε άλλη επιστολή απευθυνόμενη στον Ασώπιο με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1829 γράφει: 

«έλαβον και την διατριβήν και το άρθρον και τα δέκα τάλληρα, αλλά ακομη δεν εκατορθώθη τίποτε εις τον τύπον, διότι ούτος είναι ελλιπέστατος, ως και άλλοτε σε έγραψα, και αδιακόπως ασχολημένος ως επί το πλείστον με πράγματα της Κυβερνήσεως. Γνωρίζω τον επιστάτην της τυπογραφίας και τον παρεκάλεσα πολύ, αλλά τι ωφελεί, εν ω δεν υπάρχει τυπογραφία; Έλαβον προ πολλού και το αντίτυπον του Jacombs και άμα λαβών άρχισα να το διορθώνω το δυνατόν, προ δυο περίπου εβδομάδων έλαβα και το πρωτότυπον δια του εν Σύρα ιατρού Πηνιατέλη εκ Τεργέστης, και διορθώνω ήδη και αυτό το αντίτυπον. Σε έγραψα πολλάκις ότι το βιβλίον θέλει τυπωθή εις Βενετίαν, διότι εδώ να τυπωθεί είναι αδύνατον, όχι δύσκολον.»

ΑΙΚ. ΚΟΥΜΑΡΙΑΝΟΥ

«ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ ΠΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΑΣΩΠΙΟ, 1819-1832»

ΠΡΑΚΤΙΚΑ Δ' ΠΑΝΙΟΝΙΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ, ΤΟΜΟΣ Α, ΚΕΡΚΥΡΑ 1980

 ΜΑΚΡΗ ΘΕΟΔΩΡΟΥ
 Η ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ ΚΑΙ Η ΕΝΩΣΙΣ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΟΥ
 Β' ΠΑΝΙΟΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ, ΚΕΡΚΥΡΑΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ ΙΓ, ΚΕΡΚΥΡΑ 1967

ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ, Ν.Ε. ΣΚΙΑΔΑΣ,ΑΘΗΝΑ 1982