Μιχαήλ Μητσάκης: Εις τον οίκον των τρελών, και άλλα δυο έργα

"Εις τον οίκον των τρελλών", αναμνήσεις Μιχαήλ Μητσάκη από το Ψυχιατρείο Κέρκυρας... Εκδ. Πατάκη, 2004, εντυπώσεις από την ολιγοήμερη νοσηλεία του συγγραφέα.

«Παρ’ ημίν, μετά πεντηκονταετή από της συστάσεως του βασιλείου βίον, μόλις ήδη κατορθώθη να γίνη αισθητή η ανάγκη και η υπό του πολιτισμού επιβαλλομένη υποχρέωσις της υπάρξεως ενός ασύλου των δυστυχών τούτων...Παλαιόν οικοδόμημα και αυτό, μη κατηρτισμένον. είναι αληθές, βεβαίως, συμφώνως προς πάσας της επιστήμης τας απαιτήσεις, μη δυνάμενον να χρησιμεύση ως υπόδειγμα τοιούτου φιλανθρωπικού καταστήματος...Και η θέα των εγκλείστων δεν παρέχει εκ πρώτης όψεως την ιδέαν εις τον παρατηρητήν ότι ευρίσκεται εν οικήματι τρελλών...Πολλοί συνομιλούν, τινές αναγιγνώσκουν, άλλοι ίστανται απλώς παρατηρούντες σιωπηλοί, άλλοι αποτελούσι πολυαρίθμους ομάδας, άλλοι περιπατούσι μακράν των λοιπών εν υπερηφάνω απομονώσει. Με τινάς εξ αυτών πρέπει να συνομιλήσης επί πολλήν ώραν δια να εννοήσης ότι είναι πράγματι παράφρονες...Επί δε της μορφής πάντες σχεδόν φέρουσιν αποτυπωμένην του παθήματος των την σφραγίδα, οφθαλμούς απλανείς, χρώμα ωχρόν, χείλη τρέμοντα. Ικανοί μεταξύ αυτών είναι γνωστά της κοινωνίας μέλη. Η ενδυμασία αυτών δεν είναι ομοιόμορφος, εκτός εκείνων εις ούς, όταν καταλαμβάνωνται υπό εξάψεων, φορούσι τον επί τούτο ωρισμένον μανδύα. Τα προς ίασιν μέτρα φαίνεται ότι καθυστερούσιν.Αυτλης της υδροθεραπευτικής σπάνια γίνεται χρήσις. Το συνηθέστερον είναι το απλούστερον το ξύλον. Προς τους διευθύνοντας το κατάστημα, τους επιστάτας και εν γένει τους υπηρετούντας εν αυτώ δεικνύουσιν οι παράφρονες βαθύ σεβασμόν σύμμικτον φόβω...»

Μιχαήλ Μητσάκης

Η ταξιδιωτική του δραστηριότητα, που οδήγησε στην ανάπτυξη και την ανάδειξη του σχετικού λογοτεχνικού είδους, φαίνεται ότι υπάκουε σε μια ανάγκη τόσο προσωπική όσο και συλλογική: να γνωρίσουν οι Έλληνες του άστεως την ελληνική περιφέρεια, τουρκοκρατούμενη και μη. Η  χειμαρρώδης προσωπικότητα του αποτυπώνονταν σε ένα εντυπωσιακό παρουσιαστικό το οποίο περιγράφει με εξαίρετη γλαφυρότητα ο Μ. Περάνθης: " Ψηλός και μελαψός. Τα μαλλιά του πάντα φρεσκοκομμένα. Η ρεπούμπλικα, ιδιότροπης κομψότητας, στο ίδιο πάντα σχήμα, ελαφρώς οξεία προς τα εμπρός, ελαφρώς κατεβασμένη στο μέτωπο, να σκιάζει και να υποβοηθεί τη μυωπική του όραση. Το μούσι του, "σφήνα", πάντα καλοψαλιδισμένο, αναστρέφονταν τοξοειδώς, συναντώντας σχεδόν την άκρη της γαμψής μύτης του. Τα ρούχα του, πάντα το ίδιο σκούρο χρώμα, μ' ένα σακάκι κλειστό, σχεδόν, ως το λαιμό, με μια σειρά από πολλά κουμπιά, ως απάνω. Ήταν κομψός. Και το ήξερε- και το επιδίωκε. Και αφιέρωνε πολλήν ώρα στην περιβολή του. Όταν γελούσε, τα δόντια του έλαμπαν κάτασπρα. Τα θαύμαζε κι' αυτά. Κι όταν εύρισκε ευκαιρία, τα κοίταζε, σαν να 'θελε να τα επιθεωρήσει, σ' ένα μικρό καθρεφτάκι της τσέπης. Αλλά η έκφραση του Μητσάκη πήγαζε, κυριότατα, από το βλέμμα του, κι απ' το χαμόγελο. Δυό μάτια μικρά, μυωπικά, ανήσυχα, που εστρέφονταν δεξιά κι αριστερά μ' αιφνίδιες λοξεύσεις, όλα να τα συλλάβουν. Δυό μάτια που σε καθήλωναν με τη διαπεραστική λάμψη τους, έμφορτη από αιχμές πονηρίας. Κι ένα χαμόγελο, όπου ο λεπτός σαρκασμός ιχνογραφούσε ένα απαράμιλλο ποίημα μορφασμών και ρυτίδων."

Στο άλλο του σημαντικό λογοτεχνικό πόνημα στο "Παρά τοις δούλοις" περιγράφεται με τρόπο παραστατικό και πολυφωνικό, η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στα τουρκοκρατούμενα Γιάννενα με τη χαρακτηριστική πολυπολιτισμική τους κοινωνία που απαρτιζόταν από Έλληνες, Εβραίους, Τούρκους και Αλβανούς. 

Το πεζογράφημα "Τα Ιωάννινα", που, λόγω της περιορισμένης του έκτασης αλλά και ως προς τους εκφραστικούς τρόπους, θα μπορούσε και να ενταχθεί στο διηγηματικό είδος, πιο ομοιογενές από το "Παρά τοις δούλοις", αφού στηρίζεται κυρίως στην λογοτεχνική περιγραφή, αναδεικνύει ιδιαίτερα το στοιχείο της οθωμανικής κατοχής και καταπίεσης της πόλης. Δε λείπουν οι ανατριχιαστικές λεπτομέρειες στις εικόνες βίας που υφίστανται οι υπόδουλοι κάτοικοι. 

Τόσο στην περίπτωση του ταξιδιού στα Γιάννενα όσο και στην Κέρκυρα, σημαντικός είναι ο πλούτος των πληροφοριών που παρατίθενται: ιστορικών, γεωγραφικών, αρχιτεκτονικών, εθνογραφικών και ανθρωπολογικών, κύκλος ο οποίος δίνει στον αναγνώστη μια σφαιρική και πολύπλευρη εικόνα της τοπικής πραγματικότητας στο άψυχο και έμψυχο στοιχείο της. Στις περιγραφές, η έμφαση δίνεται στο ελληνικό και στο οθωμανικό στοιχείο. Ο Μητσάκης τονίζει ιδιαίτερα την ζωντανή παρουσία του ελληνικού στοιχείου και μέσα από την κυριαρχία της ελληνικής γλώσσας στα άλλα εθνοτικά στρώματα της περιοχής. 

Έτσι, οι δύο πόλοι, Ιωάννινα (αλύτρωτος ελληνισμός) και Κέρκυρα (νεοεισαχθείσα στην Ελλάδα περιοχή), αντιπροσωπεύουν ταυτόχρονα και ένα πλέγμα σκέψεων και συγκρίσεων. Η πρώτη πόλη ακόμα βρίσκεται στο Οθωμανικό κράτος, υφίσταται καταπίεση, αλλά και άνθιση της ελληνικής κοινότητας, ενώ αν ελευθερωθεί (όπως έντονα προτρέπει να γίνει) ενδεχομένως απλά θα παρακμάσει μέσα στο χάος του ελληνικού κρατικού μηχανισμού. Τα χρώματα με τα οποία περιγράφει τον τελευταίο (ειδικά για πρόξενους και υπουργεία) είναι τόσο μελανά που αναρωτιέται κανείς γιατί προτρέπει στον αγώνα για απελευθέρωσή τους. Μήπως εν τέλει είναι ειρωνικός με ροϊδικό τρόπο; 

Ο άλλος πόλος, η Κέρκυρα, λίγα χρόνια βρίσκεται στο ελληνικό κράτος, ενώ πριν βρισκόταν υποταγμένη στην πολιτισμένη και άψογα οργανωμένη Βρετανική Αυτοκρατορία. Ο Μητσάκης δεν αποσιωπά και τα αρνητικά της αγγλικής κατοχής, αλλά ανοιχτά δηλώνει ότι, όποια καλά ιδρύματα υπήρχαν και όση άνθιση είχε το εμπόριο και η βιομηχανία, το ελληνικό κράτος ως δια μαγείας τα εξάλειψε.... διαχρονική διαπίστωση δυστυχώς!

Το 1896  η εισαγωγή του στο Δρομοκαΐτειο με τη διάγνωση της οξείας μορφής σχιζοφρένειας θα σημάνει την αντίστροφη μέτρηση και φέροντας το ανεξίτηλο στίγμα του τρελού θα επέλθει τόσο η χαλάρωση στη συγγραφική του παραγωγή όσο και τον συνακόλουθο οικονομικό του κατήφορο. Την τελευταία του πνοή θα αφήσει στην επανεισαγωγή του στο ίδιο ίδρυμα στις 6 Ιουνίου 1916. Οι πληροφορίες για το χρονολόγιό του στηρίχτηκαν κυρίως στα κείμενα των Μιχαήλ Περάνθη {Μιχαήλ Μητσάκης, το έργο του, Εκδ, Εστία, 1956} και Δ. Δρακόπουλου- Μ. Σαββίδη, {Μιχαήλ Μητσάκης, "Αυτόχειρ", Εκδ. Ιστός}